Phan Cẩm Thượng nhà nghiên cứu mỹ thuật và họa sỹ
Những năm thập niên 90 của thế kỷ trước, ông là giảng viên của trường Đại học Mỹ Thuật Hà Nội. Ông đã dẫn dắt nhiều thế hệ học trò thành danh, ở thời điểm này Phan Cẩm Thượng đã là một họa sỹ chuyên nghiệp. Lúc đó hầu hết các họa sỹ đang mải mê với sơn dầu và thể nghiệm các chất liệu hội họa mới thì Phan Cẩm Thượng lại chọn cho riêng mình chất liệu màu tự nhiên vẽ trên giấy Dó và trên lụa. Hình thể trong tranh của ông là hình tượng Phật giáo và người Việt thuần nông. Vẻ đẹp nông dân hồn hậu và hoang đường hoà quyện trong màu nâu sòng làm nên sự khác biệt trong tranh của Phan Cẩm Thượng. Ông nói rằng: “Phật Giáo cho tôi mọi điều, nhất là thái độ sống và nghệ thuật. Tôi nghĩ rằng không bao giờ có thể khai thác hết những gì học từ đạo Phật. Đời sống của người nông dân là một hiện thực khác của xã hội Việt Nam. Cho đến nay, những vấn đề nông dân, nông nghiệp, tính cách người nông dân vẫn chi phối sự phát triển của dân tộc. Tôi thấy hai đề tài đó đạo Phật và nông dân là quá lớn cho một người làm nghệ thuật”. Vẫn tiếp nối hai đề tài lớn này, ông chuyển thể sang chất liệu đồ họa khắc gỗ đen trắng và nghiên cứu kỹ Đồ họa Phật giáo trong suốt 5 năm. Bản thân là người nghiên cứu và giảng dạy lịch sử mỹ thuật, ông tìm hiểu các bút pháp và phong cách hội họa phương Tây và hội họa phương Đông, ông đã tự tìm riêng cho mình một phong cách hội họa riêng và có vẻ không dẫm chân vào bất cứ ngôn ngữ nghệ thuật hội hoạ nào. Trong những năm tháng tiếp theo sau đó, họa sỹ Phan Cẩm Thượng lại tiếp tục thể nghiệm trên chất liệu sơn dầu, sơn mài và sơn khắc và sáng tác thêm nhiều ngôn ngữ nghệ thuật khác. Không ngừng sáng tạo, ngày nào cũng vẽ, vẽ với ông giống như hơi thở hằng ngày vậy.
Một vai trò nữa của Phan Cẩm Thượng là người viết sách. Các trước tác của ông có thể nói là đi từ đời sống thường ngày tới bác học. Trong suốt hơn 40 năm nghiên cứu khắp mọi miền đất nước từ vùng văn hoá Luy Lâu Kinh Bắc, văn hoá đồng bằng Bắc bộ tới văn hoá Tây Nguyên, Chămpa, Mường, Thái... ông đã xuất bản những cuốn sách uy tín như Điêu khắc cổ Việt Nam, Đồ họa cổ Việt Nam, Điêu khắc Nhà mồ Tây Nguyên, Chùa Dâu và nghệ thuật Tứ pháp, Nghệ thuật Chùa Bút Tháp,... Đây không chỉ phải là sách thông thường mà mỗi cuốn sách là một công trình nghiên cứu có tính nền tảng để dạy học, để làm tư liệu khảo cứu, là tiền đề để mở ra các hướng nghiên cứu tiếp theo. Bên cạnh đó, ông viết rất nhiều về mỹ thuật đương đại Việt Nam và về văn hoá xã hội trong sự hội nhập và phát triển. Tiêu biểu là hai tập sách “Nghệ thuật ngày thường”. Văn phong giản dị nhưng sâu sắc, nhằm mục đích truyền tải kiến thức về nghệ thuật, văn hoá tới bạn đọc trẻ một cách dễ hiểu nhất. Ông có một tâm ý là mong muốn viết sách dành cho giới sinh viên, giới trẻ đọc. Ông mong giới trẻ Việt thích đọc sách về văn hoá của chính nước mình, của chính dân tộc mình. Từ ý nguyện này, trong 10 năm trở lại đây ông cho ra mắt hai cuốn sách mới hoàn toàn cả văn phong lẫn nội dung, đó là cuốn Văn minh vật chất của người Việt và Tập tục đời người. Hai trước tác này là công trình nghiên cứu như hai cuốn từ điển về văn hoá Vật thể và phi vật thể trong tiến trình lịch sử phát triển của dân tộc Việt Nam. Nếu như trước đây chúng ta chỉ thường nghe lịch sử dân tộc qua các triều đại hưng, suy, qua chiến tranh chống các đế quốc xâm lược thì khi đọc hai cuốn sách đó, người ta thấy người Việt còn có một tiến trình lịch sử khác rất gần gũi và giản đơn như cái cày, cái cuốc, cái mai, cái thuổng của người nông dân; hay như thói ăn, thói ngủ, tục cưới hỏi, ma chay, giỗ Chạp của người Việt. Điều đặc biệt nữa, phần lớn các minh họa trong hai cuốn sách đều do ông tự vẽ. Trên bước đường “lang thang” nghiên cứu, ông luôn có cuốn sổ và cây bút trong tay, dừng chân vẽ tất cả các hiện vật ông nhìn thấy. Ông nói “hôm nay chúng ở đây nhưng ngày mai quay lại có thể chúng không còn ở đây nữa”.
Hiện tại nhà trước tác Phan Cẩm Thượng đang viết 3 cuốn sách nữa về văn minh và Lịch sử design Việt Nam. Đây sẽ là những công trình nghiên cứu có giá trị của ông.
Phan Minh Bạch/Artpink
